8. Як Лявон спасьцігаў патаемнае

Лявон прачнуўся пад мяккім бярозавым ценем, на сьвежай траве. Маленечкі вусень, выгінаючыся, апускаўся па павуцінцы на ягонае плячо. Ён ізноў зачыніў вочы, паляжаў, але сон ужо ня йшоў. Сеў, крануўшы кашуляй вусеня, і той, атрымаўшы жаданую паверхню, адразу ж папоўз кудысьці ў бок. Лявон агледзеўся. Ягоная бярозка расла на краю нізкага, невыразна-цёмнага лесу. Наўпрост перад ім стаяла трухлявая халупа, са сьценамі з крывых шэрых рэйкаў і саламянай страхой, насупраць хаціны хіліўся ўва ўсе бакі нізкі плот з гародам унутры, а яшчэ далей з-за чаротавых зарасьнікаў праглядала рака. У чароце, апусьціўшы галаву і памахваючы тонкім хвастом, стаяла задуменная падласая карова. Павеяў ветрык, і Лявона накрыла салодкім пахам кветак. Ён абярнуў галаву: зьлева, на сонечным пагорку, калыхаліся сотні рознакаляровых рамонкаў-касьмеяў, а пасярод гэтага яркага воблака стаяла, прыпадняўшы далоні над пялёсткамі, высокая жанчына ў бэзавым сары.

Ад абароту балюча апякло абпаленыя плечы і шыю, але жанчына была да тога прыгожая, што ён амаль не заўважыў болю. «Можа, яна здаецца мне высокай, бо стаіць вышэй за мяне, на ўзгорку?» Яна ішла да яго, з чырвонай кропкай паміж бровамі, з коратка абстрыжанымі сьветлымі валасамі, усьміхаючыся, ведучы пальцамі па касьмеях.

– Устань, пойдзем, я абмою цябе, – мовіла яна, набліжаючыся. – Ты ўвесь згарэў. Добра, што здолеў заснуць, сон ацаляе. Як цябе завуць?

– Лявон.

Плыўная, але пругкая хада, расслаблены рух уздоўж матэматычна дакладнае лініі – ад бярозы да зарасьляў чароту. Ён ішоў за ёй, у духмяным воблаке. Спынілася – ростам зь яго ці нават крыху вышэйшая. Зірнула ў вочы і назвала сябе: Лакшмі. Загадала распрануцца дзеля абмываньня, і Лявон паслухмяна пачаў расшпільваць гузікі. Ёй было каля трыццаці. Або каля сарака? Як пакутліва здымаць кашулю – скуру быццам паляць агнём! Разбуўшыся, ён пакратаў нагой цякучую рачную ваду.

– Не, Лявон, не сюды! Вада не дапаможа.

Лакшмі паказвала рукою пад карову. Мільгануў сумнеў – ці не галюны? Нахіліўся, стаў на калені, падпоўз, лёг. Ці замычыць? Маўчала. Пахла зямлёй, салодкім гноем, кветкамі. На каровіных локціках рудая поўсьць завіваліся ў хохлікі. Прыгаворваючы ціхія, спакойныя словы, Лакшмі гладзіла карову па вымю – сухі гук скуры па скуры. Капнула, палілося малако, цёплае, белае. Асьцярожнымі далонямі яна абмывала ягоную сьпіну. Сьверб апёкаў сьцішыўся, паленьне згладзілася, чырвоныя трэшчыны змыліся, як рыскі алоўка.

– Чаму ты чхаеш, Лявон?

Лявон стаяў перад ёй – асьвежаны, павесялелы, поўны сілаў. Ён саромеўся сваіх худых грудзяў, але яшчэ сорамней было б выявіць гэтую сарамлівасьць, паспрабаваўшы адзецца. Чаму чхаю? Хлусіць ці ўхіляцца ад адказу перад гэтай жанчынай здалося яму нявартым і зьневажальным. Незалежна скрыжаваўшы і адразу раскрыжаваўшы рукі, ён патлумачыў, што без застуды і песень бачыць сьвет як мае быць – няможна. Застуда адкрывае вочы на сапраўднае жыцьцё, а песьня асьвятляе яго сонцам. Бо безь сьвятла не відаць анічога нават у адкрытыя вочы. І ён засьпяваў «Стронгу» Шубэрта, спачатку нясьмела, а потым, убачыўшы, што яна слухае ўважліва і сур'ёзна, усё мацней і мацней. Лакшмі раптам прысела на кукішкі, адным вольным рухам, і слухала, падняўшы да яго галаву. Калі ён скончыў, сказала:

– Каб бачыць сьвет як мае быць, Лявоне, трэба трымацца дхармы. Нельга адкрыць вочы, Лявоне, калі іх няма. Дхарма – вось вочы.

Сказала ўпэўнена, нібы сказала: неба сіняе. Малако белае. Гэткім жа рухам, без намогі, устала. Праз гэтыя словы і праз гэтыя рухі ўнутры Лявона ўздрыгнула. «Паслухайце, пачакайце, Лакшмі! Дхарма? Адкуль у вас гэтае слова, адкуль у вас упэўненасьць? Навошта гэтая чырвоная кропка? Мне вельмі хочацца ведаць!» І неяк само атрымалася, што Лявон папрасіў Лакшмі дазволіць застацца зь ёй.

* * *

Лакшмі расказала Лявону, што выкананьне дхармы традыцыйна пачынаецца з брахмачар’і – строгага і аскетовага вучнёўскага жыцьця. Нязмушаным лотасам седзячы ля хатняе сьцяны – уваходзіць унутар Лявону забаранялася – яна склала яму шчыльны распарадак дня зь пералікам што рабіць. Ён, стоячы побач на нязручных каленях, варушыў вуснамі, вымаўляючы доўгі сьпіс, і намагаўся запомніць. Яна цярпліва паўтарала.

Раніца. Насіць ваду ў бочку. Узяўшы пад тынам два плястмасавых вядра, бледна-жоўтае ды сіняе, Лявон спускаўся да ракі, заходзіў па калена ў ваду, зачэрпваў. Сіняе мела застарэлую расколіну, празь якую сачыўся зьвілісты струмянец, веерам адрываючыся з абадка дна. Каб ня выцекла шмат, Лявон крочыў таропка, вёдры спружыньвалі, рытмоўна сьціскаючыся і расьціскаючыся паміж чорнымі вочапкамі – і калі крок зьбіваўся, парушаючы рытм, вада плёскала яму на калашыну. Па-за плотам стаяла высокая жалезная бочка, старая, іржавая, з дробнымі вадзянымі казюлькамі, якія любілі капашыцца ля краёў. Бочка і казюлькі выклікалі ў Лявона непрыязнасьць, але Лакшмі сказала, што перад палівам вада мусіць нагрэцца на сонцы і насыціцца Пранай. Ён паднімаў цяжкае вядро да грудзяў і перакульваў у бочку. Гулкі плёскат, ваганьне балотнага паветру з глыбіні. Потым наступнае. За дзесяць рэйсаў бочка напаўнялася, і Лявон садзіўся на зямлю, адпачываў, але нядоўга – каб не заснуць.

Раніца. Мыць карову. Карову клікалі Каньякумары, яна мела рахманы, задуменны нораў і царскае пачуцьцё ўласнае годнасьці. З вытрыманай грацыяй яна ўваходзіла ў ваду, па калена, па сама рудыя хохлікі, і Лявон паліваў ейныя нярвовыя дрыготкія бакі зь берасьцянога коўшыка. Лакшмі дала Лявону кіпарысавы грэбень, якім ён старанна расчэсваў ільсняную поўсьць, а Каньякумары ў задавальненьні нахіляла галаву. Яна ўвесь час жавала лісьце ды карэнішчы чароту і ані не саромелася часам адвесьці ўбок хвост і плюхнуць перавараны чарот у ваду. Брудную масу хутка зносіла плынь, але пырскі траплялі ёй на ногі, і Лявон з агідай мыў іх зноўку.

Раніца. Сьнедаць. Яны садзіліся ў цені хаціны, за парэпаны плястыкавы столік. На сьняданак бываў амлет, салодкая запяканка ці тварог з абавязковымі чакаляднымі цукеркамі. Аюрведа патрабавала цукеркі перад ежай, каб асьвяжыць, завільгатнець нутробу і стымуляваць утварэньне крыві. Лакшмі ела элегантава і павольна, спрытна адпраўляючы ў рот маленькія кавалачкі, але глядзела засяроджана ў талерку. Лявон карыстаўся гэтым, неўпрыкмет хаваючы цукеркі ў кішэню, а ежу пад стол, у місачку, каб потым скарміць Каньякумары. Аднойчы здарыліся апэльсіны, і Лявон з такім вялікім задавальненьнем высмакаў сок з аранжавай мякаці, што Лакшмі зьвярнула на гэта ўвагу, і апэльсіны пачалі зьяўляцца штодня.

Дзень. Паліваць расьліны. Вада ў бочцы ўжо пасьпявала прагрэцца, але чамусьці яе заўсёды заставалася значна менш за ранішнюю колькасьць. Аднойчы ён перавярнуў яе набок, агаліўшы вільготны зямлёвы круг з чарвякамі і лічынкамі, што соўгаліся ў ім. Дно бочкі месцамі праржавела наскрозь, і ён доўга і старанна заклейваў яго плястылінам. Гэта дапамагло слаба, але іншую бочку ўзяць не было дзе. Лявон набіраў ваду ў вялікую бляшаную палівачку і, адставіўшы другую руку ў бок дзеля раўнавагі, ішоў да градак. Лакшмі гадавала галоўным парадкам спэцыі: далікатныя цыбулінкі шафрану, паветраныя парасоны куміну і фенхелю, магутнае лісьце куркумы і яшчэ нейкія невядомыя далікатныя травы. Яна ўважліва назірала, каб Лявон ліў ваду нізка, асьцярожна, не размываючы каранёў, і дбайна падрэхлівала пацяжэлую глебу матыкай. Парасіўшы гарод, трэба было аднесьці рэшткі вады касьмеям, і гэта падабалася Лявону нашмат болей. Жывучыя і непатрабавальныя касьмеі не баяліся моцных бруяў, і ён, прабіраючыся празь іхныя густыя зарасьнікі, багата паліваў тонкія сьцеблы з вышыні поясу.

Дзень. Зьбіраць пялёсткі касьмеяў. Лакшмі ўпрыгожвала імі алтар Крышны, да якога яна абяцала дапусьціць Лявона пасьля года стараннае брахмачар’і. Абскубленьню пялёсткаў падлягалі ня ўсе кветкі запар, але толькі тыя, што ўжо гатаваліся нарадзіць насеньне ды ўва ўпрыгожваньнях ня мелі патрэбы. Лявон прыкмячаў састарэлыя суквецьці і асьцярожна здымаў пялёсткі, апускаючы іх у белую ільняную торбу. Спачатку ён працаваў стойма, нагнуўшыся, а потым дзеля разнастайнасьці апускаўся на зямлю, апынаючыся з кветкамі тварам да твару. Касьмеі ветліва і бясклопатна ківалі яму рознакаляровымі галоўкамі, гулі чмялямі, цвыркалі конікамі, поўзалі жучкамі-пажарнікамі.

Але Лакшмі не любіла, калі Лявон засынаў у недарэчны час. Рассоўваючы лісьце і сьцеблы, яна знаходзіла яго, тармасіла, адбірала торбу зь пялёсткамі і вяла абедаць.

Дзень. Абедаць. Асновай дзённых страваў заўсёды былі прасяная каша і таматавая падліўка. Лакшмі дадавала ў кашу то перац, то баклажаны, то бульбу, то струковую фасолю, то ўвогуле неразьбяры-што, але ўся ежа выглядала прыкладна аднолькава. Пасмоктваючы дзельку апэльсіна, Лявон спотайку назіраў, як яна есьць, а калі гэта яму надакучвала, перакладаў погляд на нябёсы па-над ракой. Неба было зусім такім жа, як над Менскам, і яму гэта падабалася. Павольныя ператварэньні аблокаў... Пераўтварэньні... Ён лавіў сябе на засынаньні і трос галавой. А аднойчы, удыхнуўшы ў чарговы раз несуцішны кветкавы водар, ён раптам зразумеў: пахнуць зусім не касьмеі, а сама Лакшмі! Не паверыўшы ў цуд адразу, ён пасьля абеду правёў колькі экспэраня па выдаленьню і набліжэньню да яе – і пераканаўся даканцова. Касьмеі жа, як высьветлілася, ня пахлі наогул.

Дзень. Перабіраць проса. Са зваротнага боку хаціны зьмяшчаўся маленечкі прыклетак з вузкімі дзьверцамі, у якім захоўваліся два мяхі просу і пустыя пыльныя слоікі. Лявон акуратна разьвязваў торбу, набіраў у рондалец проса і, прыхапіўшы старую газэту, садзіўся пад бярозай. Рассыпаючы проса невялікімі порцыямі па газэце і разроўніваючы пальцам жоўты пляст, ён выдаляў пацямнелыя макулінкі і дробныя чорныя каменьчыкі. Часам сустракаліся белыя каменьчыкі, найцяжэйшыя: занадта буйныя, грубыя пальцы не адразу ўхаплівалі іх, яны ўкатываліся ў проса, хаваліся ў масе, і прыходзілася напружваць зрок у пошуках. Лявон уяўляў сябе белым каменьчыкам, які спрабуе ўцячы ад вялізарнае галавы, але тая няўмольна цікуе яго. І горка было яму з уласнае бязьлітаснасьці. Абраныя каменьчыкі ён рупліва браў на далоню, глядзеў ласкава і адпускаў на волю – на зямлю, да братоў. Бачыце, каменьчыкі? Нічога ня здарылася дрэннага, я вярнуў вас на радзіму! Каменьчыкі махалі яму рукой, усьміхаліся, уцякалі ў травінкі, пацешна падскокваючы.

Лакшмі суха будзіла Лявона. Яна намагалася захоўваць мірны выгляд, але вочы глядзелі жорстка, нябесная сінь зьмянялася на шэры мэтал. Яна тлумачыла, ужо без спасылак да атмы і Праны, практычна: праз тваю няўважлівасьць я магу зламаць аб каменьчыкі зубы, плёмбы! Нельга спаць! Лявону рабілася сорамна, бо ейныя зубы – раўнейшая дасканаласьць! Зламаць іх – невыноснае злачынства! Хоць зь іншага боку – ці гэта ня карма? Ён не адважваўся спытаць Лакшмі пра карму ў дачыненьні да ейных зубоў, і яна адпраўляла яго на іншую працу.

Дзень. Палоць градкі. Лявон рабіў гэта з прыкрай – вышукваць дробныя пустазелькі, вырываць іх з коранем – а яны чапляюцца адчайна – кідаць на цьвёрдую дарожку, на сонца, дзе яны паціху згасалі, засыхалі… Жорсткасьць гняла яго. Абціраючы нос, ён стаяў над пустазельнымі трупікамі. Ці не ліхадзей я? Ці не ганебны парушальнік прынцыпу ахімсы?

Дзень. Капаць карэнішчы чароту для Каньякумары. Карова ўсё ж такі падабалася яму, нягледзячы на фізыялягічныя нюансы. Ведаючы, што карэнішчы салодкія, і што Каньякумары з задавальненьнем іх зьесьць – і будзе жыць, і махаць худым хвастом, і глядзець на яго вялізным вокам – ён цьвёрда высякаў іх зь зямлі лапатай. Напоўніўшы вядро бледнымі атожылкамі, ён выціраў з лобу пот і сядаў на зямлю. «Мне дык добра, бесьцялеснаму райскаму жыхару, а як ім? Лакшмі, Каньякумары – ім, небаракам, трэба есьці, падтрымваць уласнае цела ў дзеяздольнасьці і прыгажосьці». У думках ён параўноўваў, хто болей грацыёзны і жаноцкі – карова або ягоная гуру? Лакшмі перамагала, але ж трэба дадаваць папраўку на антропацэнтрызм ягонага густу, так?..

Рыпелі дзьверы, з хаціны выходзіла Лакшмі, паглядала ў ягоны бок. Лявон хуценька падымаўся на ногі, з палёгкай уздыхаючы – ух! цудам не заснуў.

Вечар. Чытаньне Махабхараты і мэдытацыя. Незадоўга перад зьмярканьнем яны садзіліся пад паветкай, адведзенай Лявону на ягоныя матрасы, і Лакшмі чытала ўрыўкі на ўласны выбар. Слухаць з Махабхараты ў Лявона выходзіла кепска. Хітраспляценьні варожасьці паміж Пандавамі ды Каўравамі на некаторы час захаплялі Лявона, але пакрысе ягоная думка, адштурхнуўшыся ад гісторыяў і прыпавесьцяў, ляцела ў далечыню, і неверагодныя высілкі патрабаваліся, каб утрымаць яе на матрасе. Пра мэдытацыю, вядома, не магло быць аніякае гаворкі. Калі пачынала цямнець, і літары рабіліся ледзь відомыя, Лакшмі адкладала кнігу і закручвалася ў лотас, жэстам запрашаючы Лявона рабіць па ейнаму прыкладу. Яна прамаўляла кароткую малітву, а потым давала тэму: веліч горных вяршыняў, або спакой горных азёраў, або сымфонія горнага захаду. Лявон правальваўся ў сон мамэнтоўна, і Лакшмі зь цяжкасьцю трывала гэтую слабасьць. Ураніцу яна рабілася ўсё больш сухая і непрыветная.

* * *

Канец надыйшоў неўзабаве. Аднойчы ўвечары, калі Лакшмі чытала ўрывак са свае ўпадабанае Бхагавад-Гіты, і пульсаваў асабліва салодкі пах, Лявон ня здолеў утрымаць улёту думкі і сама шчырым ходам заснуў. Хроп, мабыць, ці што... Наступнай раніцай яна не разбудзіла яго. Прачнуўшыся сам, непапраўна позна, Лявон пасьпяшаўся да ракі мыцца і спатыкнуўся аб свой заплечнік, які ляжаў на дарожцы. Гэты недвухсэнсоўны знак складана было не зразумець. Пасьпех сьціх. Павольна, сумна, падыйшоў ён да дзьвярэй хаціны, прычыненых як ніколі шчыльна. Падняў руку, каб пастукаць, але застыў, не наважыўся. Апусьціў.

Ніводнае праўды так і не адкрылася яму, і Лявон, пакуль крочыў да лесу і ўспамінаў бэзавае сары, яшчэ маркоціўся. Але вось паплылі міма бярозы, хвоі дый высокія травы, залёталі праз дарогу птушачкі, загойдалася сонечная павуцінка. Прэч, засмучэньне! Ён чхнуў, прачысьціў нос вымытай у Ганге хустачкай – і засьпяваў песьню.

* * *

Кітай ён распазнаў па затопленых вадою рысавых палёх і белакаменных пагадах у зарасьніках дзікіх мандарынаў. Доўгі шлях змарыў яго, хацелася памыцца чыстай вадой і прылегчы на мяккае. Ён наогул не разумеў, як трэба паводзіць сябе ў Кітаі, але, убачыўшы чарговы манастыр, гэтым разым чырвонацэглавы, занядбаў усе мажлівыя прыстойнасьці і павярнуў да брамы. Паабапал шырокае лесьвіцы выскалялі гіпсавыя пашчы карлікі-львы. Ён падняўся прыступкамі і крануў сухія драўляныя дзьверы. Медны званочак над імі хіснуўся – чанннь. Унутры быў невялікі двор, парослы нізкай травой і хмызам, а наперадзе ўзвышаўся галоўны будынак – асымэтрычны чырвоны храм з трыма квадратнымі вежамі, адной буйнейшай і дзьвюма ніжэйшымі.

На зык званочку з-за высокага ганку зьявілася дзяўчынка ў кімано. Аранжавы крамнінавы пояс, басыя ногі, густая чорная стрыжка. Яна павітала Лявона пачцівым паклонам і паважна спыталася, што яму заўгодна, і куды ён шляхуе. Лявон, пакорліва апусьціўшы галаву, папрасіў цыноўку начаваць, сухі куток і міску рысу. Спакваля разглядаў яе – раней ён ніколі ня бачыў дзяўчынак. Маленькія рукі і ногі. Далонькі і ступачкі. Пра мэту падарожжа Лявону няма чаго было сказаць, але яе цалкам задаволіў адказ, што ён вандруе ў пошуках ісьціны і нядаўна пакінуў Індыю.

– Бодхідхарма, наш вялікі настаўнік, таксама прышоў зь Індыі! Ці ведаеш ты, што Бодхідхарма мэдытаваў дзевяць гадоў, каб здабыць празарэньне?

Лявон не прыдумаў лепшага адказу, як ізноў пакорліва схіліць галаву. Яна пайшла ўздоўж выгнутага дугой мура з паўкруглымі вокнамі. Валасы ўзьляталі ў тахт нягучных крокаў. У павароту, ля глухой каменнай аркі, яна спынілася і паказала рукою. Жоўтая цыноўка на зямлі, нізкі сасновы столік з парай керамічных талерак. З кута пырхнуў матылёк-капусьнік. Дзяўчынка сказала, што ён можа спыніцца тутака, а ўнутар яму, чужынцу, нельга. Прапанавала рыс і чай, але Лявон адмовіўся. Яе клікалі Ліджуан – вытанчаная. Сказаўшы, што ёй пара займацца, яна зьнікла.

Калі ён спаў, Ліджуан вярнулася зноў і тузанула яго за рукаў:

– Ня сьпі ўдзень! Ты ведаеш, што Бодхідхарма аднойчы таксама заснуў у час мэдытацыі? Ты ведаеш, што ён потым зрабіў? Ён вырваў сабе павекі! І на тым месцы, куды яны ўпалі, вырас першы чай! Цяпер ты хочаш, каб я заварыла табе чай?

Пасьля гэткай жорсткай гісторыі Лявон не адважыўся пярэчыць дзяўчынцы. Празь дзесяць хвілінак яна зьявілася з маленькім падносам на драўляных ножках, з двума кубкамі гарбаты і двума сподачкамі рысу. Лявон сядзеў нерухома і параўноўваў пары, якія ўздымаліся ад рысу і ад гарбаты – ці адрозьніваюцца? Ліджуан строга спытала, чаму ён ня есьць і ня п'е. Ён паслухмяна пакаштаваў. Чай меў нечаканы і даволі прыемны малочны густ, але Лявон ня здолеў прымусіць сябе выпіць больш за два глыткі. Ён паставіў кубак і падсунуў да сябе глыбокую талерачку. Белыя рысынкі ляжалі хаатычна, адна на адной, белай горкай на зялёнае эмалі. Доўгія конусы палачак. «Калі яна адвернецца, я высыплю яго пад стол». Але яна не адварочвалася. Насычана-карычневыя вочы то глядзелі на Лявона, то апускаліся ў талерку. Як яна спрытна палачкамі! Ніяк ня высыплеш – заўважыць.

– Калі ты ня будзеш есьці, дак саслабееш! Цябе можна будзе перамагчы вельмі лёгка! – яна паднесла сподачак да вуснаў і згрэбла рэшткі рысу ў рот. Потым асьцярожна ўзяла свой кубак абедзьвюма рукамі. Прыжмурыўшы вочы, як з глыбокае асалоды, яна ўдыхнула чайны пар. Выкінуць зараз?! Адкрыла. Усё, не пасьпеў!

– Навошта мяне камусьці перамагаць, Ліджуан? Каму я патрэбны?

– Ворагі заўсёды знойдуцца!

– Што ты, якія ў мяне ворагі? Я нікому не перашкаджаю, жыву сабе. Грошай у мяне няма, рабаваць няма чаго, – тут ён спахапіўся, што хлусіць: грошай было яшчэ шмат.

– Цябе могуць зрабіць рабом! Ці адабраць у цябе тваю нявесту! Ці спаліць хату тваіх бацькоў! – дзяўчынка бліскала вачыма.

Лявон адкрыў рот, каб спрачацца. Але, падумаўшы, зразумеў, што яна мае рацыю – чаму б камусьці і сапраўды не спаліць хату ягонае маці? Чалавек у чорным, злавесная ўсьмешка, змрочна насоўваецца. Робіць знак прыхвасьням, тыя бягуць з каністрамі, плёскаюць бэнзінам. Падпальваюць папяросай. Полымя! Ўзьвяваецца, як сьцяг, як факел. Іскры ў ночным небе. Балькі трашчаць, абвальваюцца. Абвугленыя шкілеты, скурчыліся.

Ён здрыгануўся і недаўменна памiргаў. У сонечным промені плылі парушынкі. Ліджуан ужо сыйшла, забраўшы свой посуд. «Значыць, каб матчыну хату не спалілі, трэба есьці рыс?» – ён узяў палачку і дакрануўся ёю да сама верхняе рысынкі. Ліпне. Не, гэта абсурд, я ня буду есьці. Азіраючыся абапал, як злодзей, ён выйшаў зь нішы. Дзяўчынкі не было. Зрабіў наском ямку ў сырой зямлі пад кустом бэзу і ссыпаў туды рыс. Зараўняў. Угнаеньне кусьціку, будзе лепей расьці. Але ці не цынічна? Рыс – расьліна, бэз – расьліна. Расьліна сілкуецца расьлінай? Як брыдка ўсё ўладкована! Ён непрыязна сажмурыўся, павярнуўся назад да аркі і ўбачыў перад сабой Ліджуан. Узмахнуўшы шырокімі рукавамі, яна імкліва павярнулася вакол сябе – і раптам нешта сьцебанула яго па нагах. Страціўшы раўнавагу, Лявон паляцеў на зямлю і балюча грымнуўся на хвасьцец. Ліджуан, шырока расставіўшы басыя ступачкі і склаўшы далонь да далоні, спадылба глядзела на яго.

– Бачыш, ты зусім безабаронны! Ты млявы і няўважлівы! Тваё цела паслабленае голадам, а дух кволы праз сонную ляноту!

І, пагардліва выпрастаўшыся, яна выдалілася.

* * *

– Ліджуан! – паклікаў ён раніцай, калі яна нібы няўзнак праходзіла міма. – Можна цябе папрасіць? Кубачак рысу і кубачак чаю?

Дзяўчынка зазьзяла. Яна падскочыла да яго, і, упёршы рукі ў калені, прапішчала: значыць, кнігі кажуць праўду! У мяне атрымалася! Што ў цябе атрымалася? Старажытныя сьвятыя, якія напісалі кнігі, яны білі сваіх вучняў! І тады тыя спасьцігалі ісьціну! Падыходзілі ціхутка ззаду – і грох палкай! І наступала празарэньне! Калі ты захацеў есьці і піць, дык ты ўжо на шляху! І яна пабегла за гарбатай.

– А гэта не зажорстка – біць вучняў? – спытаў Лявон, праз колькі хвіляў прымаючы зь яе ручкаў кубак. Які гарачы.

– Падумаеш! – яна чмыхнула. – Дзеля празарэньня мусіш пацярпець! Ведаеш, калі ты станеш прасьветленым, дык зможаш лётаць!

– Лётаць?

– Уздымацца над зямлёй і завісаць!

– Навошта мне гэта?

– Напрыклад, хтосьці хоча ўдарыць цябе, а ты ўзьлятаеш!

Яны балбаталі. Лявон мучыў сябе гарбатай і нават зьеў трохі рысу. Куды ён потым дзенецца зь цела? Калі рыс есьці і есьці, дык у мяне будзе павялічвацца жывот, як у Рыгора? З балбатні ён зразумеў значнае: у дзявочых кнігах напісана, што ёсьць два шляхі – шлях мудраца ды шлях ваяра. Можна з роўным посьпехам пачынаць з кожнага, бо потым яны сыходзяцца ў адзін, а ў ягоным канцы – даканцовае празарэньне. У чым яно заключаецца, звычайнаму чалавеку зразумець няможна, патлумачыла Ліджуан. А мо я ўжо прасьветлены, га? Яна засьмяялася, зморшчыўшы носік – які ты дурны! – і няўлоўным рухам выхапіла зь ягоных пальцаў пусты кубак.

– Бачыш? Як лёгка забраць у цябе тваё! А ты кажаш, прасьветлены! А ісьціну ты спасьцігнуў? А Творца сусьвету табе зьяўляўся? Ты на’т мэдытаваць ня ўмееш, засынаеш, як маленькі хлопчык! Табе трэба з сама пачатку пачынаць! З драўлянае палкі!

Так Лявон уступіў на шлях ваяра.

* * *

Ліджуан будзіла Лявона на ўзыходзе сонца, і яны беглі роснай травой вакол храма, у шэрым сьвітальным паветры. Яна прымусіла яго зьняць туфлі і шкарпэткі, і ён з жахам глядзеў у час бегу пад ногі, на стары шурпаты асфальт, асьцерагаючыся за безабаронныя пальцы. Баяўся сарваць пазногаць. Ён падзяліўся зь ёй сваёй апаскай, на што яна адказала: у мяне ёсьць і бінт, і ёд. Лявон зьдзіўляўся: хіба не прасьцей засьцерагчыся, чым потым гаіць? Але засьцярогай яна грэбавала.

Бегаць было цяжка: ужо на другім крузе ён пачынаў задыхацца, сэрца калацілася, у грудзёх гарэла і хрыпела, сусьлі ліліся ручаём. У іхную першую прабежку ён спыніўся, рукі ў калені, і крыкнуў Ліджуан у сьпіну, што хоча адпачыць і далучыцца да яе пазьней. Яна адразу ж вярнулася, абабегла яго дый з размаху штурхнула ў зад – так, што ён узмахнуў рукамі і ледзь не паваліўся. Бяжы!

Потым яны пілі чай ля помніка Бодхідхарму, які забівае дзідаю зьмея, і пачыналі заняткі. Прыкладам, прысяданьні. Трэба было бясконца доўга прысядаць – то глыбока і не адрываючы пяткаў, то застываючы на чвэрці, то выгнуўшыся ўбок. «Хутчэй, хутчэй!» – пішчала Ліджуан, прысядаючы з выразнасьцю сэкунднае стрэлкі. Ці скокі са скакалкай. Лявон старанна падскокваў, але гумка білася аб зямлю, трапляла яму па нагах, блыталася ў пальцах. А Ліджуан магла скакаць гадзінамі, як пругкі мячык, на правай і на левай, ногі разам, ногі ўбокі. Нахілы, прысяданьні, падцягваньні, адцісканьні. Адзінае, што падабалася Лявону – гэта баі зь «мячом», драўлянай палкай, супраць высокага каштана, шматкроць абгорнутага тканінай, якая абараняла кару ад пашкоджаньняў. Сякучыя ўдары з рукі і з пляча, колючыя з усяго корпуса. «Малайчына!» – крычала Ліджуан, і яны пачыналі біцца адно з адным. Яна заўсёды перамагала, пакідаючы яму сінякі, якія паціху цямнелі. А найжахлівейшым практыкаваньнем была расьцяжка. Расстаўляючы ногі як мага шырэй, Лявон апускаўся ўсё ніжэй і ніжэй, пакуль цягліцы на ўнутраным боку сцёгнаў не пачыналі востра балець – і ў гэтым становішчы пакутліва пагойдваўся. Ліджуан падыходзіла ззаду і плыўна ціснула яму на сьпіну, не зьвяртаючы ўвагі на ягоныя скаргі і стогны.

Шлях ваяра быў няпросты, а ў кампаніі Ліджуан – бадай невыносны! Яна не выпускала мажлівасьці нечакана стукнуць Лявона – ёй падабаліся гульні, якія пераходзілі ў злосьць і  ў сапраўдны боль. Яна любіла застаць яго ў задуменнасьці і пстрыкнуць па носе, скубануць, тыкнуць у рэбры і падставіць падножку. Лявон адчуваў, што дзяўчынка чакае адказу, пагоні, сяброўскае бойкі, але ўсё гэта адштурхоўвала яго. Непрыемна і чужа. Лежачы на сваёй цыноўцы, ён абмацваў ныючыя месцы на целе, моршчыўся і не любіў Ліджуан.

Праз колькі нясьцерпных дзён ён надумаўся ісьці шляхам ваяра самастойна, і аднойчы ўвечары, калі Ліджуан заснула, ціхутка сышоў з Шаоліня.