8. Як Рыгор сядзеў у вязьніцы

Жыцьцё вязьня сталася зусім інакшае, чымся ўяўляў сабе Рыгор. Прыкладам, у першы тыдзень ён чакаў і баяўся, што сьледчыя пачнуць яго дапытываць, зьбіваць і катаваць, але насамрэч яго ня толькі ня білі, але наогул не было ніякіх ані допытаў, ані сьледчых. Быў толькі вусаты наглядар Кастусь, былы вайсковец, зь мяккім і дабратлівым тварам, яшчэ не стары, але ўжо зусім сівы, вялікі аматар зялёнае гарбаты. Ён піў яе дзесяць разоў на дзень, і нязьменна пачынаў чаяваньне з уздыхаў і скаргаў, дзей няпроста знайсьці добрую гарбату, што трэба бегаць па крамах, а зь ягоным бесьперапынкавым графікам гэта зусім цяжка. Рыгор ня бачыў століка наглядара за рогам сьцяны, але каб ня страчваць свае адзінае забаўкі, ён падыходзіў да кратаў і слухаў гукі чайнае цырымоніі, уяўляючы, якія дзеяньні Кастуся і рэчы іх вырабляюць.

Вось чулася тугая пстрычка ўключальніка электрапліткі, пасьля – млявы алюміневы звон гурткі, плёскат вады, мэлядычны дотык чайнае лыжачкі да парцэляну ды іншыя, ужо нераспазнавальныя, прыгукі. Кастусь, заўважыўшы Рыгораву цікаўнасьць, аднойчы паказаў яму некаторыя свае прыналежнасьці, і сярод іх сапраўды былі і алюміневая гуртка, у якой ён разаграваў ваду, і белы парцэлянавы кубачак з тонкім зялёным малюнкам, зь якога ён піў. Часам, пад настрой, Кастусь камэнтаваў усе свае дзеяньні, каб Рыгору было зразумела: увамкнуўшы электраплітку, трэба пачакаць, каб вада ў алюміневай гуртцы згарачэла, і пераліць яе ў парцалянавы кубак, каб угрэлася; у гуртку ж дадаць халоднае вады зь вядра, якое стаяла на падлозе. Вядро служыла адстойваць водаправодную ваду, занадта жорсткую на Кастусёў смак. Сухую гарбату Кастусь хаваў у адмысловым бляшаным слоічку, і насыпаў яе ў прагрэты кубачак толькі рукамі, строга адмераную шчапоць. Дачакаўшыся зьяўленьня ў вадзе дробных бурбалак, якія ён называў «белым кіпенем», Кастусь хутка здымаў гуртку з фаеркі, даваў вадзе астыць пару хвілін, а ўжо толькі потым заліваў у гарбату.

Шануючы Рыгораву ўвагу, Кастусь калі-нікалі гатаваў чай асабіста дзеля яго, падсоўваючы пад краты свой парцалянавы кубачак на круглай драўлянай падстаўцы. Рыгор гарбату ня піў, але дзеля ветлівасьці браў кубак, нюхаў з сур'ёзным выглядам, а калі Кастусь адварочваўся і адыходзіў, ціха зьліваў яго пад лесьвіцу. Дзьверы-краты, што разьдзялялі іх, мелі даволі дробныя вочкі, празь якія Рыгорава далонь не працісківалася, і замыкаліся на вялізарны замок, з дужкамі яшчэ таўсьцейшымі за дрот кратаў. Мабыць, менавіта таму Кастусь паводзіў сябе цалкам рахмана, не баючыся ніякіх выбрыкаў з боку зьняволенага. Гэты ягоны спакой быў для Рыгора лепшым довадам немажлівасьці ўцёкаў, але ўсё ж такі часам ён пачынаў уважліва аглядаць сваю камору, шукаючы хоць найменшую зачэпку. Але дарэмна – кожны раз ён прыходзіў у роспач, сядаў на каменныя прыступкі і са злоснай усьмешкай успамінаў першае знаёмства зь вязьніцай і тагачасную наіўную ўпэўненасьць у хуткіх уцёках.

* * *

Калі маўклівы спэцназавец адканваяваў Рыгора ў музэй Вялікае Айчыннае вайны, упіхнуў у паўсклепавы лесьвічны пралёт і зачыніў за ім краты, недарэчнасьць сытуацыі спачатку насьмяшыла яго, а потым напалохала. Калі ў бяскрыўдным на першы погляд музэі зьмяшчаецца вязьніца, дык чаму б не чакаць небясьпекі і з боку іншых звыклых зьяў? Аднак, у хуткім часе ўсё патлумачылася даволі проста: наглядар Кастусь, акрамя гарбаты, захапляўся ваеннай гісторыяй і, ня маючы часу рэгулярна адлучвацца з Валадаркі ў музэй, падаў прашэньне на ўладкаваньне філіялу вязьніцы беспасярэдне ў музэйным будынку. Бо злачынстваў у горадзе не зьдзяйснялася, і зьняволеных не вадзілася, міністэрства прашэньне ўхваліла, і Кастусь асабіста пераабсталяваў пад турэмную камору левы лесьвічны пралёт, які раней вёў да гардэроба. Правая лесьвіца засталася ў вольным доступе наведвальнікам музея. Наведвальнікі, дарэчы, зьяўляліся ненашмат часьцей за вязьняў, але ўсёткі часам здараліся, і, убачыўшы іх у вакно, Кастусь захінаў на кратах каморы сьціплую шэрую запавесачку.

Сам Кастусь месьціўся ў былой білетнай касе, якая пуставала пасьля Ўказу аб дармовасьці культуры і мастацтваў. Там у яго стаялі стол з электрапліткай, стэляжы з кнігамі і цьвёрды драўляны фатэль, які забясьпечваў доступ да верхніх палічак. Паміж уваходам у музэй і білетным катухом стаяў ложак, на якім Кастусь чытаў і зь якога назіраў за каморай.

Такім парадкам, ува ўладаньні Рыгора былі дзьве лесьвічныя пляцоўкі, ніжэйшая паболей, з ложкам, вышэйшая паменей, але з вакном, і дзьве лесьвіцы. Вакно, таксама забранае надзейнымі кратамі, выходзіла на рог Дома прафсаюзаў, правей якога быў відаць праспэкт, а за ім празь лістоту дрэў Аляксандраўскага сквэра праглядалася Рэзідэнцыя. Рыгор падоўгу бавіўся ля вакна, узіраючыся ў рэдкіх мінакоў на праспэкце – у надзеі ўбачыць Юрася, які б выходзіў з Рэзідэнцыі. Ён разумеў, што нават заўважыўшы каго знаёмага, падаць знак было б немажліва, але ўсё роўна стаяў і глядзеў, зьнемагаючы зь нечыненьня.

Мал.1 Рыгорава камора

Ля вакна зьмяшчалася вялікая драўляная шафа з ваеннымі мэмуарамі і фанэравы столец. Шафа была ідэяй Кастуся, ён спадзяваўся на дыдактычную ролю ваенна-патрыятычнай літаратуры ў перавыхаваньні вязьня. Але Рыгор ня здолеў прачытаць ані паўкніжкі, хоць сапраўды спрабаваў пару разоў. Адолеўшы старонку-другую, ён губляў думку, забываў, пра што йшла гаворка спачатку, і з прыкрасьцю запіхваў кніжку пад ложак. Убачыўшы гэта, Кастусь хмурыўся і загадваў Рыгору паставіць кнігу назад у шафу, на тое ж месца, дзе яна стаяла. Ён лічыў даручаную яму вязьніцу камфартовай, утульнай і наогул узорна-паказальнай, і строгі парадак у ёй быў абавязковы.

Патрабаваньне паставіць кнігу ў шафу было для Рыгора добрай падставай выказаць незадаволенасьць турэмнымі ўмовамі. Першае, ён пакутваў без хады, да якой прывык і безь якой адчуваў у целе непрыемны застой. У першыя дні ён нават буяніў, трос краты і дамагаўся прагулкі, але Кастусь слушна заўважаў, што калі Рыгора вывесьці на шпацыр, дык ён абавязкова ўцячэ, а дагнаць яго Кастусь ня зможа, гады ня тыя. Рыгор даваў урачыстыя абяцанкі і палкія прысягі, але наглядар на’т чуць анічога пра гэта не хацеў, а ў кару за някемлівасьць захінаў краты запавесай. Другое, дужа бракавала ежы і піва, якія Кастусь таксама наадрэз адмаўляўся прадастаўляць Рыгору, матывуючы тым, што тутака вязьніца, а не рэстарацыя, і вязьні церпяць кару, а не дагаджаюць страўніку. І яшчэ: калі Кастусь адыдзе ў краму, дык Рыгор можа нешта напаскудзіць, ён жа крымінальнік. Вось каб быў Рыгор добранадзейны, законлівы грамадзянін, тады б іншая справа. Трэцяе, Рыгор быў пазбаўлены лазьні, і, крадком нюхаючы свае падпахі, прыходзіў у роспач і пачынаў палохаць Кастуся вошамі і заразнымі скуранымі хваробамі. Апошняе мела некаторы посьпех: дзеля падтрыманьня гігіены Кастусь падсунуў Рыгору пад краты зялёны плястмасавы таз і штодня мяняў у ім ваду. Чацьвёртае, не было музыкі. На пытаньне Рыгора пра радыё Кастусь адказваў, што адмысловым указам міністра прайграньне песень у грамадскіх месцах забароненае. «Глупства якое! Міністар сам сьпявае ў Опэры, хіба вы ня ведалі?» – зьдзівіўся Рыгор, але Кастусь паціснуў плячыма і сказаў, што ён на службе і абавязаны выконваць загады.

У дадатак да ўсіх нязручнасьцяў, праз колькі дзён пасьля арышту тэлефон Рыгора разрадзіўся і вымкнуўся, пазбавіўшы яго прыемнасьці глядзець на гадзіньнік, што яму асабліва падабалася ўночы, у цемры. На просьбу прыдабыць зарадную прыладу Кастусь толькі хмыкнуў, а на запытаньне права на званок запярэчыў, што тэлефоны ў горадзе не працуюць і тэлефанаваць няма каму.

– Быццам ня ведаеш! Не прыдавайся дурням.

– А як мне час пазнаваць? – з роспаччу спытаў Рыгор.

– Мяне пытайся, – адрэзаў Кастусь. Ён быў рацыянальны чалавек і не любіў капрызаў.

Такім ходам, Рыгор, як яму і належала, пакутаваў і марыў пра свабоду. На волі засталіся незавершаныя справы, якія, ён ведаў, безь яго ня зрушацца ні на крок. Цепластанцыю так і не запусьцілі, Піліпу не пасьпелі зладзіць новы пашпарт, магнітафоны яму ніхто ня носіць, і ён у кожны момант можа кінуць рамонт АТС. Рыгор спадзяваўся, што да міністра неўзабаве дойдзе вестка пра ягонае зьняволеньне, і ён сваёй уладай адчыніць краты. Каб незнарок не акрыяць да гэтага часу, ён заварочваўся ў мокрую прасьціну на манер міністра і стаяў ля вакна, спрабуючы скласьці апраўдальную прамову. Казённая бялізна была ня белая, а сіняя, з малюнкамі на тэму падводнага сьвету, і Рыгор у сваёй прасьціне-тозе быў падобны не да старажытнага грэка, а да хворага чарадзея ці алхіміка.

* * *

Ён паспрабаваў быў суцешыцца складаньнем анэкдотаў, і, разважыўшы, што Кастуся зацікавіць ваенна-гістарычная тэма, выдаў:

– Слухайце анэкдот, таварыш начальнік! Аднойчы ў час вайны паклікаў Сталін да сябе ламу, рабіна і бацюшку, каб малітвамі Гітлера перамагчы. Лама кажа: калі прачытаеш маю малітву, дык той, хто мае лепшую карму, адразу пераможа. Рабін кажа: калі прачытаеш маю малітву, дык той, хто справядлівейшы, адразу пераможа. Бацюшка кажа: калі прачытаеш маю малітву, дык той, хто мацней блізкага палюбіў, адразу пераможа. Сталін затупаў нагамі і сагнаў іх усіх. Маршал Жукаў пытаецца – вы навошта іх сагналі, таварыш Сталін? Сталін адказвае – нельга гэтак рызыкаваць, лепш танкамі задушым!

Рыгор задаволена зарагатаў, а Кастусь, у час апавяданьня ўсё больш і больш наліваючыся крывёю, разінуўся гнеўнай тырадай:

– Блазьнюк! Нездарма цябе сюды ўпяклі! Табе ўсё ў жыцьці так лёгка далося, што ты, акрамя як выскаляцца, ні на што ня здольны! Выскаляцца і красьці. Ці можна табе пра справядлівасьць разважаць? На сябе паглядзі – бандыт, рабаўнік, зладзюга! Але бач, цаца якая, ён меркаваньне сваё мае. Табе б маўчаць ды віну выкупаць! Срамата. Вось і сядзі цяпер тутака, пакуль не паразумнееш!

Сярдзіта засапеўшы, Кастусь рушыў у свой катух і пачаў заварваць гарбату. Болей расказваць анэкдоты Рыгор не рызыкаваў, а складаць іх на запас яму было не да спадобы.

* * *

Аднаго разу, патрабаваўшы ў Кастуся аркуш і асадку, Рыгор напісаў два лісты – да міністра і да таты. Ліст да міністра быў складзены ў пакрыўджана-афіцыйных выразах і сканчаўся заклікам вярнуць справядлівасьць, спыніць непаразуменьне, якое зайшло занадта далёка і шкодзіць агульнай справе, і пакараць вінаватых. Ліст да таты зьмяшчаў гарачыя раскаяньні, пакорлівыя скаргі на турэмныя нягоды і просьбу прынесьці штосьці паесьці. Склаўшы абодва лісты капэртамі і падпісаўшы адрасы, Рыгор папрасіў Кастуся аднесьці іх у паштовую скрыню. Кастусь схаваў лісты ўва ўнутраную кішэню кіцеля і буркнуў, што перадасьць іх з паштальёнам. «З паштальёнам? За ўвесь час, пакуль я тут тырчу, паштальёна не было ані разу!» – усклікнуў Рыгор. Але Кастусь строга сказаў, каб Рыгор спыніў спрэчкі, інакш ён зараз пойдзе і завесіць ягонае вакно звонку вярблюджай коўдрай.

У глыбокай паныласьці Рыгор варушыўся на ложку. Ён змрочна ўспамінаў падзеі, якія прывялі яго ў вязьніцу – мары пра кватэру, знаёмства зь Лявонам, сваркі з татам, паход па зброю, рабаваньне, застуду, марадзёрства, працу на карысьць грамадзтва, опэру – і спрабаваў знайсьці ў сваіх дзеяньнях абмылу, якая ўсё сапсавала.

Гэтым жа вечарам Рыгору ўзгадалася, што зьвінавачваньне яму не прад'яўленае і прысуда ня вынесеная. Паляжаўшы на ложку і пракруціўшы ў галаве яшчэ раз усё падрабязнасьці арышту, каб незнарок ня ўзьвесьці на правасудьдзе дарэмшчыну, ён пераканаўся ў пэўнасьці сваёй прэтэнзіі. Рыгор рэзка ўскочыў, падняўся да кратаў, зь сілай гахнуў у іх нагой і паклікаў Кастуся. Кастусь, які таксама ляжаў на сваім ложку пад жоўта-аранжавым пледам, быў заняты чытаньнем тоўстага тома ў чырвонай вокладцы з залатой зоркай, хутчэй за ўсё пра партызанаў. Ён узьняў галаву і запытальна паглядзеў праз акуляры. Ягоныя вочы былі блакітныя і добрыя. Рыгор гучна і злосна абвясьціў сваё жаданьне даведацца, па якім праве яго тутака трымаюць.

– А хто банк абрабаваў? Ці можа я? Не. Ты. Ты банк абрабаваў, вось і пасадзілі цябе. У наступны раз падумаеш спачатку.

– А довады дзе?! Сьледзтва дзе? Сьведкі дзе? – Рыгор ужо ўвайшоў у ролю і адчуў крыўду нявінна пацярпелага. – Ня ведаю ніякага банка! Я невінаваты!

– Ууу, і ня сорамна табе? – Кастусь дакорліва паківаў галавой і адклаў кнігу. – Будзь жа ты мужчынам! Учынак зрабіў, дык адкажы за яго, сьліны не выпускай.

Але Рыгор ня вытрымаў. Ён пачварна і бязладна раскрычаўся, лаяў спэцназаўца і наглядара, патрабаваў ежы, піва і шпацыраў, узгадваў прэзумпцыю невінаватасьці і пагражаў Кастусю знаёмствам зь міністрам і кіраўніком прадпрымальнікаў. Кастусь, ківаючы галавой, зашмаргнуў на кратах запавесу і скрыгатнуў спружынамі, зноў паклаўшыся на ложак. Гістэрыка Рыгора скончылася доўгім прыступам кашлю, пасьля якога ён у зьнямозе паваліўся на ложак і ледзь не расплакаўся зь нязмогі.

* * *

Але наступнай раніцай да Рыгора ўпершыню прыйшлі. Мабыць, нягледзячы на сваё незадавальненьне, Кастусь нейкім ходам паведаміў пра Рыгоравы патрабаваньні спэцназаўцу. Пазьней Рыгор даведаўся, што спэцназавец безь перапынку сядзеў на тэлевышцы непадалёк ад Плошчы Перамогі, пільнуючы зьяўленьне на курыруемых аб'ектах чырвонага сьцяга, як гэта адбылося, прыкладам, у час рабаваньня банку. Пасьля гістэрыкі Рыгора, калі ён доўга і ціха ляжаў тварам да сьцяны, Кастусь крадком падняўся на дах і падаў умоўлены сыгнал.

Спэцназавец прывёў з сабою дырэктара банку і старэчу, аматара опэры, які расказваў Рыгору пра былыя пастаноўкі Вагнэра. Старэчу пасадзілі на фатэль перад кратамі, дырэктар стаў побач, а спэцназавец – ззаду, паклаўшы магутныя рукі на сьпінку фатэля. Кастусь, прапанаваўшы ўсім гарбаты і не атрымаўшы водгуку, уладкаваўся на сваім ложку. Спэцназавец паклікаў Рыгора, які стаяў напаўпаварота ля вакна:

– Зьняволены, прашу вас падысьці бліжэй. Можаце ўзяць столец.

Рыгор быў дужа ўсхваляваны, ён безь пярэчаньняў павярнуў да кратаў столец і сеў, гледзячы на гасьцей. Яны таксама глядзелі – сурова, цьвёрда і трохі грэбліва.

– Ваша імя? – холадна пачаў спэцназавец.

– Рыгор, – Рыгор паціснуў плячыма на бессэнсоўнае пы-таньне. «Цікава, ці ёсьціка ў спэцназа зьменная вопратка? Ён ува ўсё тым жа чорным, што і раней».

– Я пазнаў ягоны голас! – усклікнуў дырэктар і паказаў на Рыгора пальцам. – Гэта менавіта той чалавек, што абрабаваў банк!

– Быццам нехта ў гэтым сумняваўся, – хмыкнуў опэрны старэча і з пакеплівым выглядам скрыжаваў рукі на грудзёх.

– А вам адкуль ведаць? – груба сказаў яму Рыгор.

– А чые фотаробаты па ўсім горадзе расклееныя? – ад-казаў пагардліва старэча.

– Дык на фотаробаце ж толькі дзьве галавы ў шапках, і больш анічога! – абурыўся Рыгор.

– Слухай, ты, бандыт! Давай ня будзем! Я хоць і ў дзяды табе падыходжу, але зрок у мяне добры! Я цябе адразу пазнаў, як толькі каля Опэрнага ўбачыў. І калі б я ў час не паведаміў ворганы, ты б яшчэ невядома чаго пасьпеў нарабіць. Зладзюга!

Спэцназавец паклаў руку старэчы на плячо, супакойваючы яго, і спытаў:

– Зьняволены, вы прызнаеце сябе вінаватым?

– Так! – з выклікам пацьвердзіў Рыгор. Адмаўляцца было глумна. – Але навошта мяне трымаць тутака? Быццам гэтыя грошы маюць нейкую каштоўнасьць! Яны ж анікому не патрэбныя! Каляровыя паперкі, якія вы наштосьці замкнулі ў банку!

– Ён спрабуе выглядаць анархістам, – напаўголасу зьвярнуўся дырэктар да спэцназаўца. – Мусіць, намагаецца надаць сваёй справе палітычны кірунак. Дэмагог.

– Я дэмагог?! Дык вы ўспомніце, калі вы грошы апошнім разам мацалі? Калі заробак атрымоўвалі апошнім разам? Калі ў краме расплачваліся? Няма ніякіх грошай! Няма! Не патрэбныя яны!

– Не патрэбныя? Калі вы рабавалі банк, дык яны былі вам патрэбныя, а зараз раптам зрабіліся не патрэбныя, – дырэктар паглядзеў на спэцназаўца, быццам кажучы яму: «які хітрун!» – Зараз вы жадаеце разыграць непрытомнасьць сваімі бессэнсоўнымі прамовамі? Думаеце, мы вам паверым? Дарэмна вы лічыце нас гэткімі наіўнымі.

Рыгор апусьціўся на крэсла і закашляўся, зачыніўшы вочы. Штосьці даводзіць было некарысна. «Зараз ён яшчэ скажа, што сваім кашлем я хачу сымуляваць сухоты». Ён чуў, як дырэктар, спэцназавец і Кастусь пра нешта ціха перамаўляліся адзін з адным, а потым спэцназавец прачысьціў горла і цьвёрда вымавіў:

– Вы прызнаны вінаватым і пазбаўляецеся волі. Выказваем надзею, што гэта станецца вам урокам.

Рыгор апусьціў галаву і заплюшчыў вочы. Пасьля кароткай цішыні пачуліся крокі, шорганьне фатэля па паркеце, лопат дзьвярэй, і ўсё сьціхла. З прыкрасьцю ён падумаў, што забыўся паскардзіцца на голад і смагу. «І забыўся спытаць, колькі мне далі!» Ён ускінуўся, але за кратамі было ўжо пуста, усе сыйшлі. Рыгор падбег да вакна, схапіўся за краты і ўбачыў дырэктара банка, які аддаляўся ў бок вакзалу. Спэцназавец і старэча, хутчэй за ўсё, збочылі направа, першы – да тэлевышцы, другі – да Опэрнага. «А Кастусь?! Куды дзеўся ён? Няўжо мяне пакінулі аднаго?» Рыгор запанікаваў, але тут дзьверы зноў ляпнулі, і Кастусь вярнуўся.

– Кастусь! На колькі мяне пасадзілі? – спытаў ён няварта нясьмелым голасам.

– Будзеш сядзець, пакуль ня выправісься! – павучальна адказаў Кастусь.

Ён падыйшоў да свайго стала і пстрыкнуў уключальнікам электрапліткі, зьбіраючыся гатаваць гарбату. Рыгор пачуў знаёмае цурчаньне вады, шыпеньне кроплі, што патрапіла на распаленую фаерку, лёгкі сухой шолах чаінак у парцэляне. Потым Кастусь выйшаў са свойго катуха з алюміневым кубкам у руках і паглядзеў на Рыгора, які панура стаяў ля кратаў.

– Дарэчы! Калі скажаш, дзе шукаць твайго саўдзельніка, Лявона, што ў сіняй шапцы быў, гэта табе залічыцца! Памяркуй. А лісты твае я перадаў.

* * *

Наконт лістоў Кастусь не падмануў, і праз пару дзён Рыгора пачалі наведваць. Першым зьявіўся тата зь дзьвюма вялізнымі торбамі і заплечнікам, нагружанымі харчаваньнем.

– Рыгору! Рыгору! Ат, калі б я ведаў, што ты тутака! – тата вохаў, смаркаўся і трос галавой. Ён наблізіўся ўсутыч да кратаў і схапіўся за іх абедзьвюма рукамі, фалангі ягоных вялізарных пальцаў загнуліся ўнутар вочак. – Што я перажыў безь цябе! Роспач, сапраўдную роспач, ізмрок і адзіноту. Калі б я толькі ведаў, што ты тут...

Каб схаваць сьлёзы, ён нахіліўся і паспрабаваў прасунуць прынесеныя торбы пад краты, але шчыліна была занадта вузкая, і адна зь іх парвалася, выявіўшы пакунак чакалядных пернікаў. Тата з крэкамі прысеў на кукішкі і пачаў разладоўваць торбы ды падсоўваць іхнае зьмесьціва ў камору. Рыгор, які спачатку вінавата апусьціў галаву, убачыўшы ежу, ажывіўся і радасна браў і перакладаў татавы гасьцінцы да кніжнае шафы. Сухары з ванільлю, сухары з разынкамі, сухарыкі зь перцам, аўсянае печыва, чыпсы, снэкі, мятнае дражэ, тры бляшанкі згушчонкі, ружовы зэфір, колькі буйных чакалядак і вялікі пакунак з разважнымі вафлямі – і гэта толькі першая торба. Другая торба зьмяшчала прадукты, якія, паводле тлумачэньня таты, трэба было зьесьці ў першую чаргу: плястыкавыя кантэйнэры з чымсьці яшчэ цёплым, два літровыя шкляныя слоікі з супам, сьмятана, масла, сыр і скрынка зь пірожнымі. Адно зь пірожных Рыгор адразу ж адправіў у рот, пасьля чаго адкаркаваў слоік з супам і з захапленьнем панюхаў. Гэта быў гарохавы, ягоны ўлюбёны. Тата падаў яму праз краты лыжку і відэлец, загорнутыя ў стос жоўтых сурвэтак.

Сеўшы на столец, ссунуўшы калені і паставіўшы на іх слоік з супам, Рыгор з асалодай еў. Гэта было сапраўднае, паўнавартаснае шчасьце. Ён адчуваў, як суп праліваецца па страваводзе ўніз, у жывот, напаўняючы яго чароўным мяккім цяжарам. Тата глядзеў на яго вільготнымі з замілаваньня вачыма, а потым зьняў са сьпіны заплечнік і пачаў даставаць зь яго піва «Сябар», бутэльку за бутэлькай. З узьнясеньня і ўдзячнасьці Рыгору захацелася расцалаваць мясісты татаў твар. Ён хутка і асьцярожна браў кожную бутэльку з рук у рукі, стараючыся не закрануць шклом ні падлогі, ні кратаў, каб не зазьвінець – Кастусь працягваў чытаць тварам да сьцяны – і ставіў іх на ніжнюю паліцу кніжнае шафы, паціснуўшы ваенных гісторыкаў.

Тата паабяцаў прыходзіць дзень празь дзень і прапанаваў Рыгору скласьці сьпіс патрэбных рэчаў. Рыгор папрасіў прынесьці яшчэ піва, кніжак, дыскаў і магнітолу. Ён пачаў тлумачыць, як знайсьці магнітолу, што мусіла захоўвацца ў вітальні на антрэсолях. У гэты момант рыпнуў ложак, і да іх падыйшоў Кастусь. Рыгор схаваў піва за сьпіну. Кастусь, выявілася, добра чуў усю іхнюю размову. Ён сказаў, каб яны і думаць забыліся пра музыку.

– Тутака вам не дыскатэка, а вязьніца! У разе парушэньня рэжыму наведваньня будуць забароненыя. А наведвальнікі будуць пакараныя за кантрабанду, – ён хмурна паглядзеў на тату, і той зазьбіраўся дадому.

* * *

Пасьля сытнага абеду жыцьцё зноў набыла паўнату, радасьць і шчасьце. Глядзець у вакно ўжо не хацелася, і Рыгор лёг на ложак, залетуцеў пра хуткую волю. Рабаваньне зноў здалося яму ня змрочнай абмылай, а пацешным непаразуменьнем, і ён падумаў, што, апынуўшыся на волі, будзе сьмешна і прыемна ўспамінаць пра месяц адсідкі. З задавальненьнем ён смакаваў у памяці ўсе падрабязнасьці налёту на банк, кожны крок і кожнае слова, сказанае ім і Лявонам адзін аднаму. Як асьвятліўся Лявонаў твар, калі ён узяў у рукі сапраўдную зброю! Упершыню за ўвесь час, што прайшоў пасьля рабаваньня, Рыгора наведала цёплае пачуцьцё да Лявона, ужо бадай забытае. «Ці памятае ён пра мяне? Ці здабыў ровар, пра які марыў? А як мы страцілі надзею, калі банк стаўся зачынены!» – Рыгор шчасьліва ўсьміхаўся на свае думкі.

І раптам адна падрабязнасьць уразіла яго! Побач з уваходам у цакалёвы паверх банку... Так, цалкам дакладна: побач з уваходам у Апэрацыйную залю была аўтастаянка! Ярка-жоўтыя інкасатарскія аўтобусы! Сэрца Рыгора забілася. «Ня можа быць! Гэтага ня можа быць! Але я так выразна іх памятаю – стаянка, аўтобусік, зялёны плот з мэталічных дубцоў вакол, – ён сеў на ложку. – І чаму я раней пра гэта не ўзгадаў? Дык што ж, значыць, аўтамабілі існуюць? Можа... і жанчыны?» Двума вялікімі крокамі ён падскочыў да вакна і ўтаропіўся ў праспэкт. Прайшло пару хвіляў, але ніякага руху там не было, як і раней. Толькі пагойдваліся на ветры галіны дрэў Аляксандраўскага сквэру.

Рыгору падумалася, што, мабыць, ён выхвараваў, і ілюзіі пакрысе вяртаюцца да яго. Ён узмоцнена пакашляў і, адчуўшы ў грудзёх знаёмыя хрыпы, трохі супакоіўся. І ўсё ж ён адразу намачыў прасьціну, завінуўся ёй ды пачаў хадзіць туды-сюды, абмяркоўваючы факт існаваньня аўтобусаў.

– Дзядзь Кастусь, а ці езьдзілі вы на аўтобусе калісь? – узбуджана спытаў Рыгор, падыйшоўшы да кратаў і сам не разумеючы, што яму хочацца – пакпіць з наглядара ці пагутарыць зь ім шчыра.

– Ды навошта мне аўтобусы? Бач, як я ўдала ўладкаваўся – і жыву, і працую ў адным месцы, нікуды езьдзіць ня трэба, – дабратліва адказваў Кастусь са свайго катуха.

– Але ўсё ж, езьдзілі ці не?

– Езьдзіў, вядома. Дзівак ты, – Кастусь паціснуў плячыма і бразнуў кружкай, намасьціўшыся заварваць гарбату.

Рыгор, адчагосьці сьвяткуючы ўнутры, прымусіў сябе замаўчаць і пакінуць у спакоі здаровага Кастуся. Ён лёг, але зь перапоўненасьці пачуцьцямі ня змог ляжаць, і зноў пачаў хадзіць туды-сюды лесьвіцай. «Пэўна, у гэтых аўтобусах крыецца нейкая значная разгадка! Эх, хутчэй бы прышоў міністар», – пакутаваў ён зь нецярпеньня.

* * *

Увечары зьявіўся Юрась, але адзін, безь міністра. Ягоны твар гарэў мацней за звычайнае, ён няцьвёрда трымаўся на нагах і, падыйшоўшы да кратаў, абапёрся на іх плячом. Рыгор радасна падбег да яго, не сумняваючыся, што той прынёс ліст з памілавальным указам, і праз хвіліну яго чакае свабода, аднак спачатку яму хацелася паведаміць Юрасю глябальную навіну пра аўтобусы. Але, да ягонага зьдзіўленьня, Юрась пра існаваньне аўтобусаў ведаў, і называў іх «анамальнымі аўтобусамі». Паводле ягоных слоў, дабрацца да іх было немажліва, бо ў дырэктара банку не было ключоў ад стаянкі.

– Дык што? – зьдзівіўся Рыгор. – Падумаеш, няма ключоў! Хіба нельга зламаць замок на браме?

– А хто будзе ламаць? – спытаў Юрась з такім выглядам, быццам Рыгор прапанаваў зламаць яго голымі рукамі.

– Дык я і зламаю! Узяць добры лом, або якую балгарку.

– Балгарку?

– Гэта такая піла электрычная. У мяне ў гаражы ёсьць.

Юрась глядзеў на яго, як на вар'ята. Рыгора паставіў у тупік гэты погляд, і ён, зьмеркаваўшы пагаварыць пра аўтобусы асабіста зь міністрам, зьмяніў тэму:

– Нарэшце ж вы прыйшлі, Юрась! Я ўжо змучыўся тут. Спадзяюся, вы забярэце мяне адсюль?

– Што вы, Рыгору, зараз гэта немажліва.

– Дык як жа, Юрась? Няўжо мяне будуць тут трымаць празь нейкія дурныя грошы? Мы ж з вамі ведаем сутнасьць таго, што адбываецца! І міністар ведае! Скажыце ім, каб вызвалілі мяне! – ён кіўнуў у бок Кастуся, які наблізіўся і глядзеў на іх па-над акулярамі.

– Разумееце, Рыгору... – пачаў Юрась.

– Што тут разумець? – перапыніў яго Рыгор. – А як жа праца на карысьць грамадзтва? На волі я магу прынесьці столькі карысьці!

– Зразумейце, злачынства мусіць быць пакаранае. Ці вы хочаце, каб мы апраўдалі рабаўніка? Закон – гэта закон. Кіраўніцтва ня можа таптаць яго, калі чакае даверу ад грамадзян. Сказаць грамадзянам: так, ён абрабаваў банк, але чалавек ён патрэбны, і мы яго не пакараем? Сказаць: рабаваньне банку ня ёсьць злачынствам? Не, Рыгору. У нас ня хунта, а цывілізаванае грамадзтва. Мы ня можам дазволіць сабе гульні з крымінальнікамі, інакш нас чакае катастрофа. Пастаўцеся адказна, Рыгор. Пасядзіце тут хоць бы гадок ці два. Грамадзкая карысьць нікуды ня дзенецца.

Пад канец Юрась афіцыйным тонам запытаўся пра ўмовы ўтрыманьня і, бо Рыгор абражана маўчаў, разьвітаўся зь ім, адштурхнуўся плячом ад кратаў і пайшоў. Кастусь працягваў глядзець на Рыгора па-над акулярамі, і ён, зароўшы са злосьці, схаваўся зь ягоных вачэй у глыбіні каморы.