3. Як Лявон знайшоў бабульку
Увайшоўшы ў кватэру, Лявон кінуў заплечнік на падлогу, разуўся і надзеў свае хатнія аксамітавыя тэпці. Галава гула, сачыліся сусьлі. Лявона нібы магнітам цягнула ў ложак, але ён намогся і падыйшоў да пакоя цётачкі. Націснуў на халодную клямку: зачынена. Раней ён ніколі не падыходзіў да гэтага пакою і нават ня думаў, ці ёсьць у гэнай дзьверы замок. Лявон пабавіўся, прыпамінаючы, ці не трапляліся яму недзе ў кватэры ключы, а потым ізноў абуўся ў туфлі і што моцы бухнуў абцасам у сярэдзіну дзьвярэй. Дзьверы адказалі нізкай працяглай нотай. «Пэўна, яна парожняя ўсярэдзіне, таму і ўтвараецца гэткі прыемны гук», – адзначыў Лявон. Ён успомніў, як спрытна атрымалася выбіць дзьверы Рыгору, калі яны рабавалі банк, і зрабіў невялікі навуковы аналіз сытуацыі. «Дзьверы трымаюцца на дзьвюх завесах і замку, і біць трэба бліжэй да замка, каб прыкладзеная сіла не разьмяркоўвалася, але канцэнтравалася на тым месцы, якое мусіць зламацца». Выснова была слушная: гук другога ўдару выйшаў не такі прыгожы, затое вушак побач з клямкай трэснуў, а пасьля трэцяга раскалоўся, выпусьціўшы вострыя трэскі. Дзьверы расхінуліся, хляснулі, на падлогу са звонам паляцела нейкая жалязяка.
Усярэдзіне пакоя было ціха і будзённа. Стракатая ў сініх тонах канапа, дзьвюхстворкавая шафа, пара фатэляў, пыльнае вакно зь цюлевымі фіранкамі, паласаты дыван на падлозе. У куце ля вакна стаяў квадратны каўны столік, над ім вісела рэпрадукцыя Левітана ў драўлянай шыбе. Лявон адчыніў шафу і адбіўся ў люстры, што вісела на адной са створак. На паліцах стаялі пустыя абутковыя скрыні, з адзежнай перакладзіны зьвісаў пакуначак са сродкам супраціў молі.
Лявон стомлена сеў на канапу, вялізную і дужа праціснутую. Пад сынтэтавай, непрыемнай навобмацак абіўкай нераўнамерна цьвярдзелі круглыя спружыны. «Пацешна, – думаў ён. – Дык значыць, гэта праўда? Жанчын няма і, можа быць, не існуе наогул? Ані цётачак, ані хутаранак?» Цётачку ён так і ня здолеў выклікаць у памяці, колькі ні спрабаваў, а маці тым больш. Хутаранку, пра якую ён марыў кожны дзень, раптам стала вельмі складана ўявіць. Гукі ейнага голасу і сьмеху, якія так лёгка чуліся раней, прайграць не атрымалася наогул. Застаўся толькі ўспамін, што голас мелядычны і высокі, як ані ў кога зь ягоных знаёмых. Заплюснуўшы вочы, Лявон доўга пяўся ўбачыць ейны вобраз, і яна нарэшце зьявілася, але быццам далёка і ў прыцемку. Глядзела сабе пад ногі, ня рухалася і не казала ні слова. Яму здавалася, што яна бляднее і адсоўваецца ўсё далей. З трывогай і горыччу ён заснуў.
* * *
Ураніцы, дрыжучы і хістаючыся са слабасьці, Рыгор перайшоў зь цёткінага пакоя ў свой і залез у ложак, накрыўшыся коўдрай і пакрывалам. Увесь дзень ён не ўставаў, то засынаў, то варушыўся ў дрымоце. За гэты час ён скарыстаў усе свае насоўкі, і яны ссохлымі камякамі валяліся на падлозе. Лявон засынаў, а прачнуўшыся, зноў браўся разважаць. Прыкладам, пра сувязь ідэі жанчыны з ідэяй аўтамабілю, альбо пра цётачку, як ён мог раней лічыць, што яна йснуе, ці пра тое, чаму ім з Рыгорам раптам адкрыліся раней схаваныя фэномэны. Лявон прышоў да высновы, што сама верагодная прычына празарэньня – гэта застуда. Пагладжваючы рукой халаднаватую прасьціну па берагу ложка, ён запытваўся сам сябе: калі акрыяць, дык вернецца былое сьветаадчуваньне? Ці яно страчанае назусім?
Хацелася піць, але сілаў схадзіць на кухню не было. Толькі ўвечары ён прымусіў сябе ўстаць, і гэта яму ўдалося на зьдзіўленьне лёгка, здавалася, што галава ператварылася ў паветраны шарык, а цела – у нітачку. Ён наліў соку ў сталёвую міску і колькі хвіляў грэў яе на пліце, абапёршыся рукой на падваконьнік. Рыхтык у гэтыя хвіліны ў гарызантальных палосах аблокаў на небе адбілася сьвятло вечаровага сонца, і яны афарбаваліся ў ружовы і далікатна-бэзавы. Лявону заманілася на дах, але ён ведаў, што не дапаўзе да яго ў сваім сёньняшнім стане. Пакуль ён піў гарачы сок, аблокі павольна патухлі. Лявон вярнуўся ў ложак, узяўшы з сабой замест насоўкі вафлёвы рушнік. Гэта была някепская думка, годная таленавітага вынаходцы, сказаў ён сабе. Настрой палепшыўся, і праз задавальненьне ў яго нават прасьвятлелася галава, стала лягчэй дыхаць. А мо наадварот – яму палягчэла, і праз гэта палепшыўся настрой? Калі Лявон ужо апускаўся ў сон, у ім нарадзілася яшчэ больш сьвежая і адважная думка: трэба перасяляцца на дах. Гэтая ідэя зрабіла яго канчальна шчасьлівым; засынаючы, ён усьміхаўся.
* * *
На наступны дзень, прачнуўшыся, Лявон адчуў сябе крыху лепей. Гледзячы на лямпу пад стольлю, ён успомніў сваё вечаровае шчасьце і тое што яго выклікала: жыцьцё на даху. Нават у звычайнай ранішняй цьвярозасьці і скепсысу вечаровая думка зусім не здалася яму дурной. На дах можна перацягнуць канапу, крэсла і столік зь цётчынага пакою ды зладзіць над імі навес зь якой плёнкі, на выпадак дажджу. Турбуючыся, каб уздым сілаў ня скончыўся, ён надумаўся пачаць пераезд зараз жа.
З крэслам пад пахай ён падняўся на дах – як заўсёды, зь невытлумачальнай асьцярогай, што выйсьця адтуль ня будзе. Але люк па-ранейшаму быў адчынены, неба – чыстае, і зь мінулага тыдню нічога не зьмянілася. Толькі пару сухіх бярозавых лісьцікаў, занесеных сюды моцным ветрам, нагадвалі пра суботні дождж. «Што сёньня за дзень? Здаецца, серада». Паставіўшы крэсла, Лявон прайшоўся вакол цаглянай будкі, зь якой выходзіў люк на дах. Будка была троху вышэйшая за чалавечы рост і прыкладна такой жа даўжыні і шырыні. Выдатнае месца ўладкаваць жытло! Да будкі можна паставіць канапу, і мур за сьпіной створыць адчуваньне спакою і ўтульнасьці.
Не губляючы часу, Лявон вярнуўся ў хату. Парыўся ў скрыні з інструмэнтамі, знайшоў там гайкавыя ключы і падступіўся да канапы. Зь перапынкамі на ўціраньне сусьляў ды чыхі ён адкруціў гайкі, што змацоўвалі часткі канапы паміж сабой. Частак атрымалася пяць: дзьве бакоўкі, два матрасы і падстава з ножкамі. Разьядноўваючы цяжкія матрасы, ён прышчыкнуў сабе палец мэханізмам іхнага раскладаньня, і, ледзь не скуголячы з болю і накату кволасьці, бязь сілаў сеў на падлогу. Уся энэргія ўжо растрацілася, і Лявон нават ня мог паварушыцца. Толькі праз паўгадзіны ён здолеў дабрацца да лазенцы, змыць з рук чорную змазку, што пакрывала канапавы мэханізм, і вярнуцца ў ложак.
Да вечара Лявон вылежаўся, і актыўны настрой зноў наведаў яго. Гэтым разам ён прагадліва ня стаў марнаваць на канапу зь цяжкасьцю назапашаныя сілы, а заняўся дасьледваньнем. Ён вылез з-пад коўдры, уключыў музыку, узяў у кніжнай шафе пару часопісаў і, зноў улёгшыся зручней, пачаў гартаць іх у пошуках зьвестак пра жанчын. За апошнія дні, бязладна, але шмат думаючы, ён прасякнуўся сьвядомасьцю значнае і таямнічае ролі, якую грала гэтая разнавіднасьць людзей – бо ў жыцьці кожнага чалавека знаходзілася для іх месца, хай і ілюзорнае. Нават ён, Лявон, увесь час марыў пра сустрэчу не зь якім хлопцам, а менавіта з хутаранкай, якая – ён быў цьвёрда перакананы – ёсьць дзяўчынай, маладой жанчынай. Абгрунтаваць лягічна гэтую ўпэўненасьць Лявон ня мог, і яму хацелася разабрацца, з чога канкрэтна складаецца ідэя жанчыны, і чым жанчына мусіць адрозьнівацца ад звычайнага чалавека. Акрамя адзеньня, даўгіх валасоў і высокага голасу, яму нічога не прыходзіла ў галаву, і гэтага здавалася занадта мала.
Лявон паглыбіўся ў часопісы. Раней ён не зьвяртаў асаблівае ўвагі на ілюстрацыі з жанчынамі, але цяпер разглядаў кожную прагна і пільна. Падборка часопісаў у Лявона была тэматыковая – «Навука і жыцьцё», «Папулярная мэханіка», «Навука і рэлігія» – і збольшага там трапляліся фотаздымкі альбо малюнкі мужчынскіх твараў. Часам мільгала якая кабета ў белым лябаранцкім халаце, у скафандры ці ў камбінэзоне, але з гэткіх малюнкаў анічога новага Лявон ня ўведваў. Крыху мякчэйшыя рысы, крыху даўжэйшыя валасы, вось і ўсё.
Пагартаўшы колькі часопісаў, ён адкінуўся на пухоўку і, блукаючы вачыма па столі, паспрабаваў самастойна сфармуляваць хоць вонкавыя прыкметы жанчыны. «Як мы наогул вызначаем у час сустрэчы, мужчына перад намі ці жанчына? Напрыклад, Рыгор – мужчына? Ці Адам Васілевіч? Няўжо ідэнтыфікацыя толькі лексычная: імя і зварот «ён», а не «яна»? Але калі мы з чалавекам незнаёмыя, як мы вызначаем пэўны зварот? Па тэмбру голасу? Але чалавек можа маўчаць. Па мяккасьці рысаў? Гэта занадта расплывістае паняцьце... Па даўжыні валасоў? Але калі кожны чалавек кіне стрыгчыся, дык неўзабаве зарасьце. Па вопратцы? Спадніцу ці сукенку таксама можа надзець хто захоча. Тупік! Можа, жанчына – гэта справа самасьвядомасьці? Чалавек вырашае быць жанчынай, адпускае валасы, бярэ сабе новае імя, пераапранаецца і імкнецца казаць тонкім голасам? Не, не падыходзіць, інакш такія выпадкі былі б знаныя. Сытуацыя прынцыпова іншая: у панядзелак высьветлілася, што ні я, ні Рыгор аніколі ў жыцьці ня бачылі ніводнае жанчыны. Хоць нам здавалася, што мы жылі зь імі побач. Трэба было б пагутарыць з Рыгорам ізноў, падрабязьней, усё ж такі ён старэйшы ды жанаты, а жанатага акрэсьлівае наяўнасьць жонкі, жанчыны». Лявон патрос галавой, пачынаючы заблытвацца. «Стоп, ён жа не жанаты насамрэч! Ніякай жонкі ў яго няма, як няма і цётачкі ў мяне. І пэўна Рыгор анічога новага мне ня скажа. Толькі лаянкі наслухаесься».
* * *
Пад'ём канапы на дах Лявон зьдзейсьніў у чацьвер. Зьмеркаваўшы пачаць з сама грувасткага, ён выцягнуў на лесьвічную пляцоўку падставу канапы, паставіў яе вэртыкальна і запхаў у ліфт, ледзь праціснуўшыся ў кабіну побач зь ёю. Дзьверцы аўтаматычна зачыніліся, і Лявон толькі тады заўважыў, што стаў ня з тога боку і ня можа дацягнуцца да кнопак. Ён змарнаваў хвіляў пяць, пакуль здолеў павярнуць падставу, прасунуць руку да пульта і навобмацак націснуць гузік дзявятага паверху. Абліваючыся потам са слабасьці і адпачываючы праз кожныя колькі прыступак, ён давалок сваю ношу да апошняга крэсу – кароткае жалезнае лесьвічкі і іржавага люку. Гэты этап стаўся пякельны. Перацягваць падставу з прыступкі на прыступку тут не выходзіла, прыйшлося зноў паставіць яе вэртыкальна, нахіліць так, каб яна патрапіла адным бокам у люк, выбрацца на дах, і адтуль цягнуць яе наверх. Але калі ўсё нарэшце атрымалася, Лявон адчуў сябе сапраўдным героем. Спусьціўшыся на кухню, ён разагрэў соку і выпіў яго з улюбёнае вечаровае шклянкі.
Далей пайшло лягчэй. Матрасы, якія складалі сядзеньне ды сьпінку канапы, былі цяжкія, але меншыя памерамі, а бакоўкі і зусім нязначныя. Падняўшы наверх апошнюю зь іх, Лявон ізноў адчуў сябе шчасьлівым. Нагнуўшыся і абапёршыся локцямі на парапэт, Лявон спатолена глядзеў на адрэзкі гарызонту ў разрывах суседніх дамоў і ляніва вырашаў, які бок сусьвету ён хацеў бы бачыць часьцей за ўсё. Заходы і сьвітаньні ён любіў аднолькава, таму адназначна схіліцца да захаду ці ўсходу ня мог. Поўнач была яму нецікавая, тым больш што з поўначы выступ занімаў люк. Значыць, адзіны слушны і падыходны бок – паўднёвы. Удзень можна грэцца на сонейку, а ўранку і ўвечары назіраць і на заходы, і на сьвітаньні, пераварочваючыся з аднаго боку канапы на другі.
Зьбіраць канапу і ладзіць навес Лявон сёньня нават і ня масьціўся, балазе дажджу не прадбачылася. Бясхмарнае неба, ветрык і цішыня. Ён абмежаваўся тым, што падцягнуў матрас канапы да паўднёвага боку цаглянай будкі дый апошнім разам спусьціўся ў кватэру па часопісы «Навука і жыцьцё», пакунак соку і чыстыя рушнікі. Задаволены і ўлагоджаны, ён высмаркаўся ў сьвежы рушнік і лёг на матрас, закінуўшы рукі за галаву. Так блізка да неба ён яшчэ ня быў ніколі.
Жмурачыся на яркае сонейка, ён разважаў пра бліжэйшую будучыню. Заставацца яму застуджаным ці паспрабаваць вычуніцца? Калі хвароба скончыцца, ён рызыкуе набыць назад усе тыя ілюзіі, зь якімі жыў раней. Калі ўдумацца, дык анічога дрэннага ў гэтых ілюзіях няма, і ягонае жыцьцё пасьля празарэньня не зьмянілася... але вяртацца да іх зьневажальна. Тут ён раптам успомніў Рыгорава тату, які таксама няспынна чхаў, смаркаўся і паводзіў сябе невытлумачальна. Мабыць таксама празарыўся. Мо пайсьці да яго яшчэ раз і пагутарыць, цяпер ужо з разуменьнем? Але не, пасьля тое сцэны з нажом наступная сустрэча дабром ня скончыцца. І няхай. Мне дапамога не патрэбная. Сам ува ўсім разьбяруся! «Трэба мець адвагу. Трэба йсьці наперад і не спыняцца ў разьвіцьці. Абавязак гома сапіенса – назіраць, рабіць досьведы і знацца ў тым, што адбываецца вакол», – Лявон прагадаў колькі больш-менш падыходных лёзунгаў, што вызначалі якія-ніякія арыенціры ў далейшых дзеяньнях. Засталося прыдумаць нешта каб падтрымваць у сабе застуду. Першае, што прыходзіла ў галаву – гэта халодны душ з наступным не-выціраньнем і замярзаньнем... Лявон нахмурыўся і міжвольна здрыгануўся. «Цяжка, але належна. Трэба мацавацца. Навука патрабуе ахвяраў».
Але мужныя фразы гучалі слаба і самотна ў параўнаньні са змрочнымі карцінамі, якія пачалі яму малявацца. Калі спрыяць хваробе, ці ня зойдзе яна занадта далёка? Раптам ён ляжа надоўга і ня здоліць выйсьці на’т у краму па сок? Што, калі застуда давядзе яго да сьмерці? Яму спамянуўся злавесны татаў твар у шавецкай майстэрні. У непакоі і турбоце ён заснуў.
* * *
Калі Лявон прачнуўся, ужо зьмяркалася. Ён пералёг галавою на захад, падклаўшы пад грудзі пухоўку, і з захапленьнем глядзеў, як сонца апускаецца за хаты, грэючы нябёсы з бледна-зялёнага колеру да памаранцавага, ружовага і пяшчотна бэзавага. Найдалікатнейшыя шаўковінкі аблокаў, што плылі нізка над гарызонтам, паціху распаліліся да жоўта-чырвонага. Не адрываючыся, Лявон глядзеў на сонечны дыск, а калі раптам захацелася чхнуць, і ён заплюшчыў вочы, прыкладаючы да носу рушнік, дык на ўнутраным боку павека адбіўся чырвоны круг, які павольна бляклеў і праз хвіліну пераўтварыўся ў чорны. Сонца кранула дах далёкага дома і хутка зьнікала за ім, зьлёгку расплясканае. Прыкметна пахаладзела. Лявон нацягнуў коўдру на плечы і парыпаўся, спрабуючы легчы ў згодзе з выпнутымі спружынамі. Зьявіліся зоркі, загарэліся жоўтым рэдкія вокны ў цёмных глыбах дамоў. Ён перавярнуўся на сьпіну, глядзеў угору і марыў пра яе, пра хутаранку. Яна магла б ляжаць побач зь ім, тут, і да ейных валасоў можна было б дакрануцца шчакой. Праз гэтыя думкі па сьпіне прабеглі салодкія мурашкі, і ён усьміхнуўся ды паабяцаў сабе абавязкова яе знайсьці, нягледзячы на ўсе гэтыя празарэньні. Зьнізу павеяла пахам лісьця і травы. Заплюснуўшы вочы, ён падумаў, што гэты вечар і гэтая ноч – найшчасьлівейшыя ў ягоным жыцьці.
* * *
Рабаваньне і наступны дзень побач з Рыгорам надоўга насыцілі Лявона зносінамі. Лявон разумеў, што навуковыя пошукі – так ён цяпер называў свае развагі – прасунуліся б нашмат хутчэй праз кантакты зь іншымі людзьмі, носьбітамі ўнікальнага досьведу, кожны свайго, але размаўляць яму ні з кім не хацелася. Да тога ж яго апанавала ганарыстае жаданьне разабрацца ўва ўсім самому, без пабочнае дапамогі. Яму прыйшло ў галаву вярнуцца ў раён гаражоў дый высачыць бабульку, пра якую казаў Рыгор. Іншае мажлівасьці пабачыць рэальную жанчыну Лявон прыдумаць ня мог. І, каб пазьбегнуць сустрэчы з Рыгорам, ён запланаваў гэтую дзею на суботу, традыцыйны лазьнёвы дзень.
Пятніцай увечары Лявон учыніў сваё хваробадзейнае абмываньне, задуманае напярэдадні. Скаланаючыся, ён колькі хвіляў стаяў пад ледзяным душам, а потым, адганяючы думку пра вопратку і коўдру, курчыўся на падлозе ў пярэднім пакоі і пакутліва доўга абсыхаў. Лявону ўзгадалася, як Адам Васілевіч прадказваў яму няздольнасьць працаваць у Акадэміі навук праз няскупчанасьць, марудлівасьць і слабенькую памяць. «А ці здолеў бы ён сам вось так, халоднай вадою? Толькі дзеля экспэрымэнту і пазнаньня? А ці здолелі б так акадэмікі? Займаюцца мабыць ўсякім глупствам у сваіх цёплых кабінэтах ды ў мяккіх фатэлях, у той час як ісьціна даецца толькі застуджаным і адмовіўшым сябе».
Пасьля экзэкуцыі, ужо на даху, ён прыслухоўваўся да сваіх адчуваньняў дый гадаў, ці залежыць ступеня празарэньня ад цяжару застуды. Халодны душ не зрабіў яму ні горш, ні лепей. Нос па-ранейшаму не прадыхаўся і сачыўся сусьлямі, вочы сьлязіліся, гарачая галава дрэнна разумела, часам чхалася.
Назаўтра ён спусьціўся ў кватэру, адзеў сама зношаныя штаны і бледна-зялёную кашулю колера ўчорашняга неба, на ягоны погляд, найнепрыкметнейшую і маскіроўчую з усіх, што былі ў шафе – і выправіўся.
* * *
Ягоны раён адрозьніваўся асаблівай бязьлюднасьцю і цішынёй. Крокі, здавалася, разносіліся на шмат кілямэтраў вакол, адбіваючыся ад асфальту і шэрых цагляных фасадаў. Бразгаючы ключом у кішэні, ён ішоў і ўзіраўся ў вокны, што выходзілі на вуліцу. Карункавыя фіранкі, кветкавыя гаршкі, лялькі, радыёпрымальнікі, стосы кніг, статуэткі, гадзіньнікі, вазы, прасы. У верхніх вокнах ідэнтыфікаваць рэчы было ўжо цяжка: падстаўка пад нажы ці настольная лямпа? Калёнка ці хлебніца? Часам яму да голачак у кончыках пальцаў хацелася пракрасьціся за вакно і прыкласьці далоні да гэтых аблезлых на сонцы рэчаў, убачыць, што акружае іх, у чыім суседзтве ім даводзіцца існаваць. Удыхнуць пах пакою, разгледзець яго ўвесь, прайсьці па ім і спыніцца ў дзьвярох наступнага. А наперадзе будуць яшчэ ды яшчэ пакоі, павядуць далей, далей, адзін за адным, у маўклівыя глыбіні.
За разважаньнямі шлях праляцеў незаўважна. Лявон, з задавальненьнем пракладваючы па сваёй уяўнай гарадзкой мапе новую лінію, збочыў з Радыятарных завулкаў на вуліцу Чыгладзэ, мінуў парк атракцыёнаў і «Менскэкспа», прайшоў мастом над Сьвіслаччу і вуліцай Сурганава, што падзяляла раён старых пяціпавярховак і прыватны сэктар. Перад паркам Лявон павярнуў на вуліцу Карастаянавай і празь пяць хвілін ужо стаяў на тым месцы, зь якога Рыгор паказваў яму бабулькіны вокны. Сонечнае сьвятло падала на фасад дома наўскасяк зьлева, і пад гэтым вуглом добра бачыўся пыл на ваконным ішкле. «Калі б там жыла бабуля, дык яна б не прамінула вымыць вакно. Хутчэй за ўсё, кватэра пустая, а Рыгору ўсё прычулася. Хоць зь іншага пункту, бабулька мо неахайная. Ці інвалідка. Ці зрок саслабелы». Цені лістоты клёнаў лёгка вагаліся на вокнах і цаглянай сьцяне, дражнячы ўяўленьне. У нейкі момант Лявону нават падаўся рух сівое галавы па-за шклом.
«Цікава, якая ж яна, жанчына, насамрэч?» Блытаючы ў здагадках, ён абмінуў пяціпавярхоўку вакол і падыйшоў да крайняга пад'езда. Перад дзьвярыма ён затрымаўся, набраў у лёгкія пабольш паветра і са смакам чхнуў. Колькі імгненьняў пасьля чыху Лявон стаяў, зажмурыўшыся, потым выцер рукавом сьлёзы і разгледзеў кодавы замок. Мэталічнае колца і два шэрагі гузікаў зь лічбамі зьлева і справа. Фарба на корпусе замка вакол лічбаў 1, 3 і 6 была сьцёртая праз часты дотык пальцаў, і Лявон усьміхнуўся – як проста быць узломнікам! Набіраеш 1, 3, 6 ды цягнеш колца ўніз. Заблякавана? Цягнеш яго ўгору да слабой пстрычкі і спрабуеш наступную камбінацыю лічбаў. На вызначэньне пэўнага коду спатрэбілася ня больш за хвіліну, колца пстрыкнула, апусьцілася, і Лявон уступіў у прахалодны пад'езд.
Абсалютная цішыня. Каленчаты даводнік павольна зачыніў за ім дзьверы, ціха пстрыкнуў замок. Колькі лесьвічных пралётаў вышэй зазьвінела і змоўкла аса. Лявон падняўся на другі паверх, ведучы рукою па няроўным жалезным парэнчам. Да ягонага зьдзіўленьня, дзьверы ў кватэру пасярэдзіне, адну з падазроных, былі прыадчыненыя. Лявон піхнуў іх рукой і глядзеў, як яны паволі расхінаюцца, дасягаюць пэўнага пункта, вяртаюцца на пару сантымэтраў і заціхаюць. Смачна высмаркаўшыся ў рушнік, ён адкашляўся і спытаў унутар:
– Ёсьць хтосьці?
Ягоны голас выдаваў хваляваньне і няўпэўненасьць, гэта заўважыў нават ён сам. Лявон пераступіў парог і ўдыхнуў складаны пах старога жытло: ледзь саладкавы, душны, з прысмакам аптэкі і пыльнае каморы. Цёмна-зялёны дыванок ля парога вітальні, бэжавыя шпалеры, шафа. Два пакоі зьлева былі зачыненыя; кухню, ярка асьветленую сонцам, было відаць праваруч уваходу. Ён зрабіў колькі крокаў у бок кухні, і падлога пад ім віскліва зарыпела. Лявон спыніўся на рыпучым месцы і пахістаўся з боку ў бок, услухоўваючыся ў гук. Лінолеўм на падлозе імітаваў сьветлы паркет «у елачку», а пад ім, відаць, хаваліся ссохлыя дошкі. Прысеўшы на кукішкі і нахіляючы туды-сюды галаву, ён злавіў такі пункт гледжаньня, зь якога на лінолеўм клаўся сонечны водбліск і выразна выяўляў сутыкі і зьлёгку выпуклыя сьпіны дошак. Лявон яшчэ трохі парыпеў, пераносячы вагу з адной нагі на другую, а потым, раптам заклапаціўшыся магчымым практычным ужыткам рыпаньня, паспрабаваў атрымаць тую мэлёдыю Вагнэра, што яны слухалі з Рыгорам у гаражох. Атрымалася кепска, зусім не падобна.
У гэты момант з кухні пачуўся ўскрык, і ў вітальню выскачыла постаць зь сякерай у занесеных руках. Адзіная крыніца сьвятла зьмяшчалася за сьпіной постаці, таму і ейны твар, і ейнае адзеньне выглядалі як цёмныя, бадай чорныя; не бліснула на’т лязо сякеры. Зрэшты, разгледзець падрабязнасьці Лявон ня змог бы нават пры добрым асьвятленьні, ён толькі пасьпеў інстынктоўна адхіснуцца назад і направа, да выйсьця, і паваліўся на локці. У тую ж сэкунду падлога здрыганулася з магутнага вытню, сякера глыбока ўшпілілася ў лінолеўм на тым месцы, дзе сядзеў на кукішках Лявон, а постаць, не ўтрымаўшы раўнавагі, павалілася на падлогу і, здаецца, стукнулася галавой аб сьцяну.
«Бабулька. Спалохалася, што я хачу забіць яе і наладзіла засаду. А калі я доўга не зьяўляўся і рыпеў падлогай, нэрвы ня вытрымалі, і выскачыла», – патлумачыў сам сабе Лявон, сядаючы і разглядаючы яе. Ейныя валасы былі сапраўды зусім сівыя, даўгія, сабраныя ззаду ў хвосьцік, як Рыгор і казаў. Простае і сьціплае адзеньне: паркалёвая сукенка ў невыразныя кветкі, чорная футравая камізэлька, шчыльныя шэрыя калготы, зношаныя тэпцікі. Росту яна была невялікага, складаньня худзенькага; маленькая сухая далонька, якая ляжала на падлозе ля туфлі Лявона, была падобная да птушынае лапкі. «І адкуль у ёй столькі сілы?»
– Бабуля? – паклікаў ён. – Вы добра?
Лявон крануў яе за локаць, выцягнутай рукой, баючыся наблізіцца – раптам яна ачуецца і зноў кінецца на яго? Бабулька не варушылася. Ён устаў, выдраў з падлогі сякеру і паклаў яе за рог, каб бабка не змагла зноў ёю скарыстацца. Лявон пераступіў адной нагой праз бабульку і паспрабаваў зазірнуць ёй у твар, але яна ляжала ніцма, сівым хвосьцікам уверх. Ён прыслухаўся, ці дыхае яна, але не адчуў ні гуку. «Як спраўдзіць, ці жывы чалавек? Пульс?» Дакранацца да ейнай скуры падалося яму агідна, але, памятаючы пра абавязак дасьледніка, ён зрабіў над сабою высілак. Прахалоднае прыдалоньне не пульсавала, хоць Лявон старанна яго прамацваў у колькіх пунктах. «Няўжо можна памерці вось так, проста праз упадак на падлогу?» Ён пацягнуў яе за плячо і перакуліў на сьпіну. Патыхнула аптэкай. Твар, пацьвярджаючы словы Рыгора, і запраўды быў амаль круглы, але ня праз мажнасьць, а праз шырокі скуласты абрыс. Нічым асаблівым твар не вызначаўся. Са зморшчынкамі, зь мяшочкамі пад вачыма, гладка паголены, напамажаны – гэткі твар мог быць у кожнага старэчы, пытаньня пра адрозьненьні мужчынскага і жаноцкага ён не разьвязваў.
«Можа, адрозьненьні караняцца ўсярэдзіне арганізму? Іншыя, ніж у мужчынаў, унутраныя ворганы? Але каб гэта вызначыць, трэба быць лекарам, знацца на пабудову цела. На’т калі б я знайшоў адвагу разрэзаць ёй жывот, дык усё роўна нічога не зразумеў бы». Лявон рассудзіў агледзець цела хоць бы звонку. Адчуваючы моцную гідлівасьць, ён расхінуў бабкіну камізэльку і пачаў расшпільваць доўгі шэраг гузікаў на сукенцы, зробленых у форме дробных чорных галкаў. Паказаліся худыя, трохі валасатыя грудзі са шматлікімі радзімкамі, барадаўкамі і старэчымі рудаватасьцямі, потым шарачковага адценьня жывот. Майткоў бабулька не насіла, і праз расьцягнутыя на сьцёгнах калготкі праглядаўся зморшчаны цёмны чэлес.
Лявон мусіў прызнаць, што Экспэрымэнт пацьвердзіў вэрсію пра нястачу каранёвых палавых адрозьненьняў, і гэндэр – гэта толькі пытаньне самасьвядомасьці. Адзеньне, даўжыня валасоў і тэмбар голасу – вось і ўсе даступныя ідэнтыфікаваць прыкметы. Такая выснова Лявону зусім не падабалася, і, хоць падстаў для сумневаў не было ніякіх, у яго засталося адчуваньне, што з бабуляй нешта ня так. Надосталь ён яшчэ раз прыклаў далоню да ейных грудзяў і заціх: сэрца вельмі слаба, але ўсё ж такі білася. З палёгкай уздыхнуўшы, Лявон захінуў на бабульцы сукенку і з булькатаньнем высмаркаўся. «Дачакацца, калі яна апрытомнее, і пагутарыць? Не, як толькі яна ачуняе, дык адразу ж кінецца на мяне. Лютая! Зьвязаць і катаваць? Фэ, ну яе зусім». Лявону раптам зрабілася сумна і гідка, і ён пасьпяшаўся сысьці, пакуль бабулька не акрыяла.